سامانه‌ی آبیاری دشت سیستان، نویدبخش حداکثر راندمان، برای ایجاد حداقل ثبات و پایداری در بخش کشاورزی منطقه(قسمت اول)

یادداشت/ عباس نورزائی

دشت سیستان در منتهیالیه شرقی و جنوب شرقی کشور به دلیل موقعیت منحصر به فرد در جغرافیای سیاسی و امنیتی کشور، همواره از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و به همین دلیل در تعبیر بزرگان نظام به «تنگه‌ی احد» معروف بوده و همواره در سیاست‌گذاری کلان نظام و در نگاه دولت‌مردان، بر برنامه‌ریزی صحیح و اصولی برای پایداری این منطقه، مؤکداً تکیه شده است

مقام معظم رهبری(حفظه‌الله) در سفر خود به این منطقه در سال 1382 و با توجه به حجم ویرانی‌ها در اثر خشکسالی و نیز متکی بودن بیش از 70 درصد اقتصاد منطقه به کشاورزی و دامپروری، دستور تهیه‌ی برنامه‌ی‌ توسعه‌ی کشاورزی دشت سیستان را رسماً صادر فرمودند.

این منطقه از نظر اقلیمی در گروه خشک و فراخشک معتدل قرار گرفته و دارای ویژگی‌های اقلیمی خاص، از جمله دارا بودن بیش‌ترین میزان تبخیر سالیانه کشور (4600 - 4000 میلی‌متر در سال)، بارندگی اندک (50 – 46 میلی‌متر در سال) یعنی معادل یک‌‌پنجم متوسط بارندگی سالیانه‌ی کشور، پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی، دامنه‌ی زیاد تغییرات دما در شبانه‌روز، وزش بادهای موسمی و فصلی با شدت و تداوم زیاد از جمله  (بادهای 120 روزه) و با دارا بودن بیش از 360 روز خشکی، همواره از نظر هیدرولوژیکی دچار کم‌آبی بوده و تداوم کم‌آبی‌ها به صورت دوره ای منجر به وقوع خشک‌سالی‌های مزمن گردیده به‌طوری‌ که علاوه بر تخریب همه‌ی زیرساخت‌های بخش کشاورزی، منجر به نابودی اکوسیستم طبیعی و نیز محیط‌زیست انسانی منطقه گردیده است.

در دهه‌ی اخیر با طولانی شدن مدت خشک‌سالی، وقوع بیش از 100 روز طوفان‌های مهیب بعضاً با ضریب آلودگی بسیار بالا (80 برابر استاندارد جهانی) توسعه‌ی همه‌ی زیربخش‌ها را دچار تردید نموده و خسارت‌های فراوانی را در حوزه‌های اقتصادی و انسانی به منطقه وارد نموده است. 

از آنجا که آب دراین منطقه، اصلی‌ترین مسأله‌ای است که در گذشته، حال و آینده، بیش‌ترین سهم را در توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی منطقه، ایفا کرد،، به دلیل احتمال افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در کنترل، انحراف و مهار آب درکشور همسایه و محدودیت آب ورودی به دشت سیستان، باید به آن به عنوان کالایی بسیار با ارزش نگاه نمود و صد البته می‌بایستی در برنامه‌ریزی‌ها، اعم از ذخیره، انتقال، توزیع و مصرف در همه‌ی زیربخش‌ها خصوصاً بخش کشاورزی، کاملاً هوشمندانه رفتار گردد.

تمام سرمایه‌گذاری‌ها در بخش انتقال آب به صورت ناقص برای بخشی از دشت سیستان، آن هم فقط برای شرایط نُرمال و بالاتر از نرمال بدون اجرای شبکه‌های تکمیلی (درجه‌ی 3 و 4) صورت گرفته و  به هیچ عنوان قابلیت تحویل حجمی آب در زمان، مکان و به مقدار مورد نیاز برای بخش کشاورزی را دارا نیست به‌طوری که تلفات آب در این شبکه‌ها بیش از 70 درصد بوده و مهمتر از مزیت انعطاف در تحویل آب در دوره‌های کم‌آبی و خشکسالی، برای ایجاد حداقل ثبات و پایداری در بخش کشاورزی منطقه برخوردار نمی‌باشد. که همین امر باعث شده تا تقریباً تمامی الگوهای کشت طراحی شده برای دشت سیستان قابلیت اجرایی نداشته باشد.

پس از وقوع شرایط جدید و تداوم کم‌آبی در منطقه و ضرورت اتخاذ برنامه‌ریزی صحیح در راستای دستور مقام معظم رهبری(حفظه‌الله) برای حل مشکلات مردم، با پیگیری‌های وزارت محترم جهادکشاورزی، معادل 400 میلیون مترمکعب آب از محل ذخایر آبی چاه‌نیمه‌ها توسط وزارت نیرو به بخش کشاورزی، تخصیص داده شد. 

به منظور برنامه‌ریزی اصولی برای مدیریت بهره‌برداری درست از این حجم آب تخصیصی، الگوی کشت منطقه‌ی سسیستان، با بهره‌گیری از تجارب علمی و عملی صاحب‌نظران منطقه‌ای و ملی تدوین شده و پس از طرح در کارگروه ملی دائمی آب هیرمند، برای اجرا ابلاغ شده است که می‌بایست اقداماتی دیگر همسوی این اقدام اساسی صورت گیرد، این اقدامات عبارتند از: 

1- آب تخصیص داده شده با حداکثر راندمان برای ایجاد حداقل پایداری برای کل جامعه در سطح دشت توزیع و تحویل گردد.

2- شبکه‌ی انتقال، توزیع و مصرف آب برای این شرایط خاص، با بهره‌گیری از سامانه‌های انتقال آب با لوله، طراحی و اجرا گردد. 

3- با توجه به الزام قانون برنامه‌ی پنجم توسعه، مدیریت یک‌پارچه‌ی منابع آب، خاک، کشاورزی و منابع طبیعی دشت سیستان به عنوان مهم‌ترین اکوسیستم شکننده‌ی کشور، سامان‌دهی و در قالب یک سازمان اجرایی مشخص، برنامه‌های توسعه‌ی منطقه، دنبال گردد تا مشکلات منطقه را در حوزه‌ی اشتغال، تولید در بخش کشاورزی، رفع مسائل و محدودیت‌های زیست‌محیطی، کنترل فرسایش بادی و بهره‌گیری صحیح و اصولی از تمام پتانسیل‌های آبی و خاکی و ذخایر ژنتیکی منحصر به فرد دامی، گیاهی و جانوری برای پایداری مردم و منطقه در حداقل زمان را موجب گردد. 

4- تهیه‌‌ی نقشه‌ی دقیق کاداستر منطقه و تعیین آخرین وضعیت بهره‌برداران بخش کشاورزی

5- سازمان بهره‌بردار سامانه‌ی مستحدثه‌ی انتقال آب با لوله، در اسرع وقت، با تمامی ابعاد آن، مشخص و مراحل تصویب آن در مبادی قانونی به گونه‌ای صورت گیرد که با اجرای هر ناحیه از طرح، بدون وقفه به سازمان بهره‌بردار تحویل و بهره‌برداری از آن آغاز شود.